Ahmet Köseoğlu'nun Türkçenin 15. Şiir Şöleninde Konya faslında yaptığı konuşma.

MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN-İ RÛMÎ’NİN HAYATI

Horasan’ın Belh Şehrinde 6 Rebîülevvel 604’te (30 Eylül 1207) dünyaya geldi. Mevlânâ, Mesnevî’nin girişinde adını Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin el-Belhî diye kay­detmiştir. Lakabı Celâleddin’dir. “Efendi­miz” anlamındaki “Mevlânâ” unvanı onu yüceltmek maksadıyla söylenmiştir. “Sul­tan” mânasına gelen Farsça “hudâvendigâr” unvanı da kendisine babası tarafın­dan verilmiştir.

Mevlânâ’nın babası Bahâeddin Veled, Belh’e yerleşmiş bir ulemâ ailesine mensuptu ve “sultânü’l-ulemâ” unvanıyla ta­nınmıştı. Bahaeddin Veled, çağdaşları Fahreddin er-Râzî ve Zeyn-i Kîşî gibi âlimlerle ve onların görüşlerine uyan Hârizmşah Alâeddin Muhammed’le görüş ayrılığına düşerek, ailesiyle birlikte Belh’ten ayrılmak zorun­da kalmıştır. Mevlânâ bu sırada beş yaşındadır.

Mevlânâ’nın babası müridleri ve ailesiyle birlikte yol üzerinde bulunan şehirlerde bir müddet konaklayıp so­nunda Bağdat’a ulaşmış, orada Şehâbeddin es-Sühreverdî tarafından karşı­lanmış, Bağdat’tan Küfe yoluyla Hicaz’a geçmişlerdir.

Eflaki; Bahâeddin Veled’in Hicaz’dan döner­ken Şam’a uğradığını, 614’te (1217) Malatya’ya, 616’da (1219) Sivas’a geldiğini, daha sonra Erzincan üzerinden Akşehir’e geçerek kendi adına yaptırılan medrese­de dört yıl ders okuttuğunu, oradan Lârende’ye (Karaman) gittiğini, burada da adına yaptırılan medresede en az yedi yıl müderrislik yaptığını, ardından Sultan Alâeddin Keykubad’ın daveti üzerine Kon­ya’ya yerleştiğini de belirtiyor.

Mevlânâ’nın on yedi veya on sekiz yaşında iken Lârende’de Semerkantlı âlim Şerefeddin Lâlâ’nın kızı Gevher Hatun’la evlenmiş, 623’te (1226) Sultan Veled, bir yıl son­ra da diğer oğlu Alâeddin dünyaya gelmiştir.

Mevlânâ’nın annesi Mümine Hatun Lârende’de vefat etmiş, defnedildiği yere daha sonra Ka­raman Mevlevîhânesi inşa edilmiştir. Öte yandan Mevlânâ’nın Fîhi mâ fîh adlı eserinden Hârizmşah’ın Semerkant’ı kuşatması sırasında orada ol­duklarının anlaşılması yolculuk sırasında önce Semerkant’a gittiklerini göstermek­tedir. Ayrıca Bahâeddin Veled’in yol üze­rinde bulunan Nîşâbur şehrine uğradığı, burada Ferîdüddin Attâr’ın kendilerini zi­yaret ettiği ve tasavvufi mesnevisi Esrârnâme’yi Mevlânâ’ya hediye ettiği belirtil­mektedir. Bu görüşmede Ferîdüd­din Attâr Mevlânâ için babasına, “Bu se­nin oğlun çok zaman geçmeyecek, alem­de yüreği yanıkların yüreğine ateşler salacaktır” demiştir.

Mevlânâ’nın babası Bahâeddin Veled, Konya’da Altınapa (Altun-aba/Altunpâ) Medresesi’nde iki yıl müderrislik yaptıktan sonra 18 Rebîülâhir 628 (23 Şubat 1231) tarihinde vefat etmiştir. Bu sırada yirmi dört yaşında olan Mevlânâ babasının yerine geçip müderrislik yapmaya başla­dı. Ertesi yıl Mevlânâ’nın çocukluğu sıra­sında terbiyesiyle meşgul olan, Bahâed­din Veled’in müridlerinden Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî şeyhini ziyaret etmek için Konya’ya geldi, ancak burada şeyhin vefat ettiğini öğrendi.

Seyyid Burhâneddin Konya’ya gelince Lâ­rende’de bulunan Mevlânâ’ya mektup ya­zarak onu Konya’ya çağırmış, buluştukla­rında babasının hem zahir hem hal ilimlerinde kâmil bir şeyh olduğunu, kendisi­nin zahir ilimlerinde elde ettiği üstün dereceyi hal ilimlerinde de kazanması ge­rektiğini söylemiş, bunun üzerine Mevlâ­nâ, Seyyid Burhâneddin’e mürid olup do­kuz yıl ona hizmet etmiştir. Seyyid Burhâneddin, buluştuk­larından bir yıl sonra Mevlânâ’yı zahir ilim­lerinde daha da ilerlemesi için Şam’a gön­dermiştir. Mev­lânâ önce Halep’e uğramış, orada Hallâviyye Med­resesi’nde aynı zamanda şehrin yönetici­si olan Kemâleddin İbnü’l-Adîm’den ders almıştır. Ardından Şam’a geçerek Mukaddemiyye Medresesi’ne yerleşen Mevlânâ’­nın Halep’te ne kadar kaldı­ğı bilinmemektedir. Mevlânâ’nın Şam’da Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Sa’deddîn-i Hammûye, Osmân-ı Rûmî, Evhadüddîn-i Kirmânî ve Sadreddin Konevî ile görüşüp uzun müddet sohbet ettikleri de bazı kaynaklarda belirtiliyor.

Mevlânâ, Seyyid Burhâneddin’in vefa­tından beş yıl sonra Konya’da Şems-i Tebrîzî ile karşılaştı. Dönemin pirleri tarafından “Tebrizli Kâmil” olarak isimlendirilen ve birçok yer dolaştığı için “Şems-i Perende” (uçan Şems) diye anılan bu zat ilk önce Tebriz’de Şeyh Ebû Bekr-i Selebâf’ın hizmetinde bulunmuş, ardın­dan birçok mutasavvıfla sohbet etmişti.

Mesnevi’nin ortaya çıkması Hüsâmeddin Çelebi’nin teşvikiy­le olmuştur. Mevlânâ, Hüsâmeddin Çele­bi’nin hilâfet makamına geçişinden 10 yıl sonra rahatsızlanarak 5 Cemâziyelâhir 672 (17 Aralık 1273) tarihin­de vefat etmiştir. Cenazesinde ağlayıp feryat edilmemesini vasiyet etmesi ve öldüğü günü kavuşma zamanı (vuslat) olarak tanımlaması sebebiyle ölüm gününe “şeb-i arûs” (düğün gecesi) denmiş ve ölüm yıl dönümleri bu adla anılagelmiştir.

Eserleri:

Mevlânâ’nın şiirleri ve mek­tupları arasında Arapça olanlar bulun­makla birlikte eserleri Farsça’dır.

1. Dîvân-ı Kebîr (Divân-ı Şems-i Tebriz’i): Ga­zel ve rubailerden meydana gelen eser çok geniş bir hacme sahip olduğundan Dîvân-ı Kebîr, gazellerde genellikle Şems, Şems-i Tebrîzî mahlasları kullanıl­dığından Dîvân-ı Şems, Dîvân-ı Şems-i Tebrîzî adıyla anılmaktadır. Şiirlerin ço­ğu Mevlânâ’nın Şems ile buluşmasından sonraki döneme aittir. Gazellerde mahlas olarak Selâhaddin (Selâhaddîn-i Zerkûb). Hüsâmeddin Çelebi isimlerine de rastlanır. Ayrıca “Hâmûş” mahlasının kullanıl­dığı şiirler de vardır. Bunlardan daha çok zâhidâne olanlarının ilk dönemde söylendiği sanılmaktadır. Eserdeki rubailer ayrı bir kitap olarak da derlenmiştir.

2. Mes­nevi: Tasavvufî düşüncenin bütün ko­nularını içermekte ve İslâm kültürünün en önemli eserlerinden olup, klasikler arasında sayılmaktadır. Diğer mesnevilerden ayırt edilmesi için Mesnevî-i Mevlevi, Mesnevî-i Ma’ne­vî ve Mesnevî-i Şerîf gibi isimlerle de anılan eser müellifi tarafından “Keşşâfü’l-Kur’an”, “Fıkh-ı Ekber”, “Şaykalü’l-ervâh” ve “Hüsâmînâme” gibi lakaplarla da ad­landırılmıştır.  Altı cilt (defter) ve yaklaşık 25.700 beyitten meydana gelen eseri bir çok dile çevrilmiştir.

3. Fîhi mâ fih: Mevlânâ’nın sağlığında oğlu Sultan Veled veya bir başka müridi tarafından kaydedilen soh­betlerinin vefatından sonra derlenme­sinden meydana gelmiştir.

4. Mecâlis-i Seb’a: Mevlânâ’nın vaaz ve sohbetlerin­de yaptığı konuşmalardan oluşmaktadır. Bu konuşmalarda konuyla ilgili âyet ve hadislerin açıklanmasının yanı sıra Senâî, Attâr gibi şairlerin şiirlerine, Mesnevi’de anlatılan bazı hikâyelere ve Dîvân-ı Kebîr’den şiirlere de yer verilmiştir.

5. Mektûbât: Mevlânâ’nın değişik sebep­lerle çeşitli kimselere yazdığı mektuplar­dan oluşmaktadır. Bunların arasında ya­kınlarına, çocuklarına ve müridlerine gön­derilenler bulunmakla birlikte çoğu yö­neticilere ihtiyaç sahiplerinin taleplerini bildirmek maksadıyla kaleme alınmıştır.

Mesnevi ilk 18 Beyti